Peren, vlaggen en kanaries. Het belang van relaties in het ontwerpproces van Keep Forget

Geschreven door Katrien Dreessen, Selina Schepers en Andrea Wilkinson, LUCA School of Arts, campus Genk. Social Spaces onderzoeksgroep, inter–actions.

Op een dag krijg je de vraag van je collega Andrea of je niet toevallig tijd hebt om wat gele plexiglazen platen voor haar op te halen zodat ze er kanaries van kan maken. Plexiglas en kanaries, waarom? Het mooie is dat al die vragen beantwoord worden door Andrea, de geboren vertelster, verpakt in een mooi verhaal. De vreemde vragen en obscure pakketjes creëerden een waas van mysterie rond Keep Forget, die pas na drie jaar werd opgehelderd toen we gele plexiglazen kanaries zagen verschijnen in Winterslag.

Peren: van verhalen naar artefacten

De bewuste kanaries zijn slechts één van de vele resultaten die zijn voortgekomen uit Keep Forget: een artistiek onderzoeksproject dat zich richt op het transformeren van locatie-gebaseerde herinneringen en verhalen in tastbare objecten. Zulke objecten heten artefacten. Dit zijn ontworpen voorwerpen of systemen, die gemaakt worden tijdens of als gevolg van een ontwerpproces. Tijdens het project (dat van 2013 tot 2016 liep) worden de bewoners van de Genkse wijk Winterslag evenals andere lokale belanghebbenden (de stad, lokale organisaties, enz.) betrokken in het delen van hun verhalen en (individuele) herinneringen aan de wijk. Zij worden gevraagd om, samen met Andrea en de in het project betrokken ontwerpers en onderzoekers, de betekenis te visualiseren die deze herinneringen hadden voor henzelf als persoon maar ook voor hun gemeenschap. Dit werd gedaan door deze herinneringen en verhalen op een typografische en/of visuele manier te vertalen in aandenkens of souvenirs die vervolgens, zowel publiekelijk als privé, gedeeld konden worden (bijvoorbeeld, in de vorm van ‘tentoonstellingen’ in de wijk). Een specifieke focus lag hierbij voortdurend op hoe deze artefacten op hun beurt weer nieuwe verhalen kunnen vormen.

De pakketjes gele plexiglas werden ingeslagen naar aanleiding van de herinneringen die vooral de oudere generatie in Genk had aan het voormalige mijnverleden van Winterslag. Vroeger gingen kanaries mee de mijn in om te waarschuwen voor gas. Als ze (letterlijk) van hun stokje gingen, wisten de mijnwerkers dat ze zich snel uit de voeten moesten maken. De mijn van Winterslag sloot in de jaren tachtig en nu dat men er niet meer onder de grond hoeft te werken, hebben ook de kanaries een andere (bovengrondse) toekomst gevonden. In hun plexiglazen vorm leven ze nu voort op verschillende plekken in Winterslag, om zo het verhaal van de mijn in Winterslag te herdenken. Bijna 200 kanaries werden uitgedeeld aan mensen en organisaties die er op hun beurt een plekje voor voorzagen: in hun voortuin, in hun achtertuin, voor het raam, enz. Zo werden de kanaries zichtbaar voor een groot publiek. Ook konden mensen een kanarie cadeau doen aan vrienden en familie. Op die manier zijn de kanaries allemaal uit de mijnen naar allerlei bovengrondse plekken in Winterslag en de wereld gevlogen. De verhalen uit de mijn worden zo doorgegeven aan jongere generaties, die hierdoor een beter besef krijgen van wat het betekende om ‘ondergronds’ te werken.

Keep Forget vertrekt vanuit het feit dat elke locatie verhalen van zowel persoonlijke als collectieve geschiedenissen bevat, die bijdragen aan een gevoel van plaats en een gevoel van gemeenschap. Zulke locatie-gebonden verhalen zijn onlosmakelijk verbonden met de identiteit van een locatie of stad. Echter, hoewel deze verhalen een gemeenschappelijk referentiepunt delen (namelijk, de locatie), blijven zij vaak ontoegankelijk en verborgen en dreigen ze zelfs te verdwijnen. Met het oog op het behoud van onze geschiedenis en cultureel erfgoed kiezen we voortdurend welke – collectieve maar ook persoonlijke – verhalen we conserveren. Inspanningen worden geleverd voor het behoud van locaties die ‘belangrijk’ geacht worden. Deze locaties hebben vaak een bijzondere architectonische en/of historische waarde. Daarnaast wordt geïnvesteerd in het verzamelen en behouden van relevante artefacten, die deze locaties ondersteunen. Bijvoorbeeld, in een nis vooraan het mijngebouw van C-mine overschouwt een heiligbeeld van de Heilige Barbara, beschermheilige van de mijnwerkers, de bezoekers van de site. Echter, zulke artefacten reflecteren vaak enkel verhalen over de functie van de locatie en haar gebruik doorheen de tijd. Dit betekent dat het 'persoonlijke' zijn weg vaak niet vindt naar dergelijke verzamelingen en dat veel verhalen dus buiten de marge van de gedocumenteerde geschiedenis en cultureel erfgoed vallen. Keep Forget focust dan ook juist op deze vaak niet–gedocumenteerde verhalen, die niet opgenomen zijn in de geschiedenis of het cultureel erfgoed maar wél een verzameling van identiteiten weerspiegelen.

Een voorbeeld van zo een niet-gedocumenteerd locatie-gebonden verhaal is dat van het bengelen. Bengelen refereert naar het gooien van een tak in een boom om zo de kastanjes uit een boom los te slaan. De plek bij uitstek hiervoor was de Margarethalaan in Winterslag, die vol stond met kastanjebomen. Een ziekte in de kastanjebomen resulteerde echter in het kappen van de bomen. Keep Forget resulteerde in artefacten die (zowel in vorm als in kleur) doen denken aan de kastanjes van de Margarethalaan. Zo kan er weer gebengeld worden en kunnen de verhalen rond het bengelen opnieuw verteld en gedeeld worden.

Hoewel ze sterk gerelateerd zijn aan herinneringen, zijn de verhalen waar Keep Forget zich op richt niet altijd beschrijvingen van gebeurtenissen in het verleden. Immers, het is niet altijd noodzakelijk interessant wat écht gebeurde. Soms is het belangrijker hoe iets wordt herinnerd. Daarom richt Keep Forget zich op de persoonlijke verhalen in de wijk van Winterslag, Genk (België). Winterslag is één van de drie voormalige mijnbouw centra van Genk en staat bekend om zijn multiculturele bevolking. Deze representeert de drie migratiegolven van mensen die aan het werk gingen in de mijnen van Genk (d.w.z. Oost-Europeanen in de jaren '20, de Italianen, Grieken, Spanjaarden en Portugezen in de jaren ‘40 en tenslotte de Turkse en Marokkaanse migranten in de jaren '60).

In een tuin achter de Vennestraat had Jean, de man van Betty, jaar na jaar stukken van andere bomen op zijn perenboom ge–ent, tot er uiteindelijk 21 verschillende soorten peer aan deze ene perenboom groeiden. Alle takken kwamen van verschillende plaatsen, bloeiden op andere tijden, smaakten verschillend en zagen er anders uit. Maar één ding hadden ze gemeen: ze waren allemaal geworteld in die ene boom in deze tuin in Winterslag. Het project Keep Forget resulteerde in een reuzengroot gedicht dat op de muur van de tuin werd aangebracht. Dit gedicht beschrijft de perenboom als een metafoor voor Winterslag. Verschillende nationaliteiten met elk hun eigenheid vinden een thuis op dezelfde plek en worden hier geworteld.

Hiermee bouwt Keep Forget voort op ‘Keep Delete’: een project dat liep in 2012 en vertrok van ‘kattebelletjes’ of digitale berichten die gedoemd waren te verdwijnen of te worden vergeten. Je kunt hierbij denken aan een sms-berichtje van een vader naar zijn dochter, een klein liefdesbriefje tussen echtgenoten of simpelweg een boodschappenlijstje. Vaak zijn zulke berichten of boodschappen gekoppeld aan bepaalde personen of momenten in ons leven. Wanneer deze personen of momenten uit ons leven verdwijnen, verdwijnen ook de boodschappen. Als onderdeel van een residentie aan het Frans Masereel Centrum (in Kasterlee, België), moedigde Andrea internationale ontwerpers aan om digitale berichten te veranderen in iets tastbaars; een ontworpen, fysiek artefact. Bijvoorbeeld, van de teksten op de Maria-beeldjes die Bilzenaar Jean Pierre Poesen op zolder vond werd een gewoven laken gecreëerd. In november van 2012 resulteerde het project in een boek, dat meer dan honderd van zulke artefacten (in verschillende media zoals afdrukken op papier, stof, typografie, enz.) toont.

Ook binnen Keep Forget waren smsjes tussen familieleden of vrienden een terugkerend gespreksonderwerp. Iedere zomer, als de dagen langer worden en de temperatuur warmer, gebeurt er iets in Winterslag. Families beginnen auto’s en busjes vol te stoppen met allerlei cadeaus voor hun vrienden en familie in het buitenland. Ze sturen smsjes met updates van hun locaties “nu pas in spanje ...” en uren later “nu op de boot”. Ze trekken bijvoorbeeld met mama en papa naar Italië, waar opa en oma geboren zijn. Ze nemen chocolade voor groottante mee en speculaas voor een achterneef. Of naar Griekenland waar ze tot diep in de nacht kletsen met familie, onder het genot van een fles Ouzo. Er wordt gesproken over oma en opa, over de rest van de familie, over hoe het vroeger was maar ook wat de toekomst zal brengen. In de zomer zoekt iedereen hun tweede huis ergens anders, maar de rest van het jaar blijven zij lekker thuis in Winterslag.

Vlaggen: van artefacten naar een project

Het oorspronkelijke projectvoorstel van Keep Forget vertrok van een heel duidelijk tijdschema, met duidelijk afgebakende werkpakketten die netjes overlappen en voortbouwen op elkaar, resulterend in een duidelijk en concreet eindresultaat. Andrea en de betrokken onderzoekers en ontwerpers werkten een to-the-point scenario uit op welke manier het project zich zou ontwikkelen. Workshops, huisbezoeken, interviews met jeugd, buurtbewoners, maatschappelijk werkers, enz. waren onderdeel van dit scenario. De te volgen stappen betroffen initieel (1) vooronderzoek en methodologisch kader; (2) het verzamelen van verhalen; (3) de transformatie van verhalen; (4) het genereren van artefacten; en (5) de valorisatie en het delen van de artefacten en methodes. De onderzoekers en ontwerpers begon met veel enthousiasme en naïviteit, maar werden als snel geconfronteerd met een eerste moeilijke hindernis.

Een eerste workshop georganiseerd in de school met de belangrijkste mensen uit de gemeenschap leidde tot een veelheid van authentieke, emotionele en eerlijke vragen: (1) waarom wordt er geld besteed aan iets waar de wijk er niet om gevraagd heeft? (Elitarisme!); (2) was dit één van de vele, andere projecten dat zou eindigen met een tentoonstelling of boek, maar niet met iets blijvend? (Tijdelijk!); (3) waarom zouden we helpen bij het contacteren van mensen waarmee wij – na lange tijd en het leveren van vele inspanningen – een goede relatie hebben opgebouwd? (Te makkelijk!). Bovendien (4) werd een nogal kritische bedenking geopperd dat de school voortdurend de mensen in de gemeenschap 'gebruikt' als 'potentiële gebruikers' zonder iets concreet in ruil te geven of te investeren in het uitbouwen van relaties met de buurt (met behulp van de mensen!). Daarnaast (5) vatte één deelnemer in het bijzonder zijn gevoelens samen door te zeggen: "Ik weet dat in een ander project een vlag werd ontworpen, maar we hebben de vlag nooit gekregen" (te theoretisch!).

Dagen voorbereiding zaten in de workshop en hoewel deze niet verliep zoals gepland, was het een belangrijke les. De workshop maakte Andrea en de onderzoekers en ontwerpers duidelijk dat relaties belangrijk zijn en uitgebouwd moeten worden. En hoewel het doel van het project hetzelfde bleef – namelijk het produceren van locatie–gebonden artefacten – verschoven de inspanningen in Keep Forget naar de uitbouw van authentieke relaties en het leggen van contacten. Dit betekende ook dat de onderzoekers tijd investeerden in de gemeenschap en in het visueel maken van het Keep Forget project. Hierin werd veel verder gegaan dan in het oorspronkelijke projectvoorstel; in plaats van een vooropgesteld aantal vergaderingen met elk een bepaald doel wilden de onderzoekers en ontwerpers een geaccepteerd onderdeel van de wijk worden. Kort na deze eerste, turbulente workshop werd dan ook beslist om niet veel verhalen te verzamelen, maar de focus te leggen op een handvol persoonlijke verhalen die potentieel representatief waren voor de grotere gemeenschap. Deze zouden verzameld worden via het simpelweg ontmoeten van mensen uit de buurt. Het navertellen van deze verhalen zou vervolgens leiden tot het blootleggen van nieuwe of gerelateerde verhalen. Dus gingen de onderzoekers en ontwerpers op zoek naar specifieke locaties in de buurt die belangrijk waren voor de bewoners. Zo verzamelden ze de verhalen die aan deze locaties verbonden waren. Dit betekende echter wel ook dat de vooroordelen en ideeën die de onderzoekers en ontwerpers zelf hadden los gelaten moesten worden.

Bijvoorbeeld, de school die Keep Forget initieerde en financieerde is gelegen in een splinternieuw gebouw op de volledig gerenoveerde site van Winterslag. Het grenst aan het opgeknapte cultuurcentrum, een pand dat ooit onmisbaar was voor de mijnbouw in Winterslag maar nu theaterevenementen en tentoonstellingen huisvest. Op de site liggen nog andere creatieve initiatieven, diverse restaurants en een bioscoop. En hoewel deze locatie iconisch is, met gerenoveerde mijnbouwarchitectuur omgebouwd voor hedendaagse gebruik, is de site beladen met de persoonlijke geschiedenis van diegenen die in de buurt – maar niet op de site zelf – wonen. Bijvoorbeeld, weinig van de school haar studenten zijn afkomstig uit de buurt of zelfs uit Genk. De site is een toeristische trekpleister, maar belichaamt ook de loskoppeling van een verhaal, van een lokaal historisch narratief. Voor de buurt betekent de site een mijn die ooit de hare was, maar nu niet meer.

Kanaries: van een project naar relaties

Keep Forget kende dus een turbulente start. Hoewel de resultaten van het project niet meer volledig overeenstemden met het oorspronkelijke projectvoorstel, leverde Keep Forget wel belangrijke inzichten en zinvolle resultaten op. In plaats van objecten, concepten en rapporten, namen de inzichten en resultaten de vorm aan van relaties en contacten. Keep Forget illustreert zo dat een belangrijke competentie voor onderzoekers en ontwerpers het opzetten, uitbouwen en onderhouden van professionele en persoonlijke relaties is. Immers, deze relaties beïnvloeden de toeeigening en de duurzaamheid van het ontwerpproces en de artefacten die hieruit voortvloeien. Hierbij is het belangrijk dat wanneer een ontwerper of onderzoeker samen ontwerpt met belanghebbenden – in dit geval, de buurtbewoners van Winterslag – hij of zij het mogelijk maakt om op een opbouwende manier over de verschillende standpunten en doelstellingen van alle belanghebbenden te praten. Immers, de relaties en de resultaten die voortvloeien uit een project als Keep Forget dienen waardevol te zijn voor alle betrokken partijen. Om dit te bewerkstelligen dient een onderzoeker of ontwerper zich niet alleen bezig te houden met zaken zoals het organiseren van workshops, ontwerpen van artefacten en het verzinnen van methodes maar ook met zaken die niet onmiddellijk onderdeel lijken te zijn van het takenpakket van een ontwerper of onderzoeker, zoals koffie drinken met belanghebbenden, artefacten uitdelen en organiseren van fietstochten.

Voor het uitdelen van de kanaries werd binnen Keep Forget een fietstocht georganiseerd. De bedoeling was om langs 15 huizen te gaan, op de deur te kloppen of aan te bellen, kort wat uitleg te geven over het project, een kanarie af te geven en naar het volgende huis te gaan. In realiteit bleek deze aanpak onmogelijk. Een project zoals Keep Forget rond verhalen vergt immers tijd: vertellen, delen, luisteren,... Soms werden deze verhalen in een andere taal verteld, met lachende gezichten en gebaren, en vertaald door een kleinkind. Soms werden ze in gebroken Nederlands verteld. En in bijna elk huis werden we uitgenodigd om binnen te komen, iets te drinken, te eten en te blijven zitten. Toen we bij het laatste huis vertrokken, waren wij verzadigd!

Die focus op het uitbouwen van relaties vertaalde zich naar verschillende activiteiten. De formele vergaderingen in stoffige vergaderzalen maakten plaats voor informele samenkomsten in de buurt, met pasta en pizza. Om de gesprekken met de buurtbewoners te vergemakkelijken werd de ‘touringbus’ methode ontwikkeld die de onderzoekers en ontwerpers in staat stelden om de buurtbewoners op een informele manier te vragen: (1) Als u een tourist rond moet leiden in de buurt, waar zou je dan heen gaan?; en (2) als je familie op bezoek is, waar neem je ze mee naar toe? Daarnaast werd er een Keep Forget-stand opgezet tijdens verschillende buurt evenementen zoals de jaarlijkse Kerstmarkt en het Winterslag buurtfeest. Tijdens deze momenten deelden de onderzoekers de verzamelde verhalen uit alsook de eerste ontwerpen van de artefacten. Maar deelname aan zulke buurtactiviteiten betekende ook het uitdelen van ballonnen, het (gratis) versturen van 'Ik hou van Winterslag’-kaarten en het opzetten van een fotohoekje om de liefde voor de wijk uit te dragen.

Een van de meest opvallende aspecten van Keep Forget was de warmte en liefde van de mensen in Winterslag: voor elkaar, voor de buurt, voor taal, voor cultuur, voor hun tuin, voor hun familie, voor hun lievelingseten (gemaakt door oma), voor hun geloof, voor hun geschiedenis,... Met de hulp van mensen uit de buurt ontwierpen we een logo voor Winterslag: een hart dat een grote ‘W’ omcirkelt. Bij de jaarlijkse rommelmarkt en het Winterslag Kerstfeest stonden vrienden, mama’s en papa’s, naasten en buurtkinderen met elementen van het logo op de foto, die daarna ook gedeeld werd op Facebook. Dit logo en de bijhorende identiteit is niet iets dat zomaar verdwijnt na afloop van het project, maar het wordt gedeeld met lokale organisaties zodat ze het kunnen gebruiken in hun werking. Zo wordt het logo ook geïntegreerd in de visuele stijl van het Winterslag feest, wat maakt dat het een integraal deel van de buurt is (geworden). En zoals gevraagd in het eerste workshop hoort hier natuurlijk ook een vlag bij!

Een terugblik op het verloop van Keep Forget maakt duidelijk dat het project sterk beïnvloed, zo niet gedreven, werd door de vragen en conflicten uit die eerste, turbulente workshop. Het zijn die vragen en conflicten die uiteindelijk vorm gegeven hebben aan het project. Ten eerste, door te focussen op de verhalen van de buurt, werd de focus verschoven van wat de ontwerpers en onderzoekers 'wilden van de buurtbewoners’ naar hoe het project het behoud van de verhalen uit Winterslag zou kunnen faciliteren. Ten tweede werd niet gekozen voor tijdelijke installaties maar voor duurzame artefacten die geïntegreerd werden in de buurt zelf, met de bedoeling om er jaren te blijven staan. Ten derde, via oprechte participatie van de ontwerper en onderzoekers in het buurtleven, konden betekenisvolle en langdurige vertrouwensrelaties opgebouwd worden met verschillende partners. Ten vierde werden authentieke relaties gesmeed tussen de onderzoekers en ontwerpers en hun school en de buurt, die voor beide partijen zinvol en waardevol zijn. Tot slot kwam er, naast de andere artefacten, ook een vlag om de waarde van de relaties met de buurt in de verf te zetten! Voor de onderzoekers en ontwerpers illustreert Keep Forget het belang van authentieke en betekenisvolle relaties, vooral in het samenwerken met echte belanghebbenden. Vereist dit soort participatie informele activiteiten zoals het bevrienden van 'externe collega's’ op Facebook, lunch-vergaderingen in de buurt of het bijwonen van evenementen die veel later dan 17u00 beginnen? Waarschijnlijk wel, maar het uitbouwen van relaties vergt nou immers tijd. En voor Keep Forget was deze tijd goed besteed.

En hoe neem je afscheid van zo’n een project? Hoe bouw je duurzame bruggen tussen een school of onderzoeksgroep en de buurt? Hoe laat je een nalatenschap van artefacten en relaties achter dat zowel evident als permanent is? Andrea en de ontwerpers en onderzoekers van Keep Forget willen echter de relaties niet laten stilvallen, zodra het project afgerond is. Afspraken met wijkmanagers Inge en Annelies zullen immers gemist worden. Het vaste overleg op dinsdag met Thomas verdwijnt uit de agenda. Maar inmiddels zijn ze ook deel van Winterslag, wat maakt dat het Keep Forget team ook aanwezig zal zijn op het Winterslag feest: zonder doel, zonder artefacten maar met veel liefde voor de buurt. Simpelweg omdat ze zich gerealiseerd hebben dat ook zij een deel van deze gemeenschap zijn en willen blijven.

De artefacten zijn gemaakt. Het project is afgerond. Maar de relaties opgebouwd in Keep Forget zullen blijven bestaan.